หมากบ้า ลูกสะบ้า

หมากบ้า เป็นเกมการเล่นอย่างหนึ่งของชาวชนบท ในจังหวัดนครพนมนิยมเล่นในหมู่ของเด็กโตทั้งชายและหญิงโดยใช้หมากบ้า (เมล็ดของไม้มะค่าโม ซึ่งมีฝักคล้ายจะตอแต่ใหญ่มาก ) เป็นอุปกรณ์การเล่น ลักษณะการเล่นหมากบ้าจะคล้ายการเล่นโบว์ลิ่งแต่ไม่ได้นับคะแนนเหมือนโบว์ลิ่ง การเล่นหมากบ้าจะใช้หมากบ้าจำนวนหนึ่งที่ผู้เล่นลงทุนตั้งเรียงกันไว้เป็นแถวหน้ากระดาน แล้วใช้หมากบ้าที่เป็นอีเคยยิงไปถูกหมากบ้าที่เรียงอยู่ให้ล้มหมากที่ล้มจะเป็นรายได้ของผู้ยิง ดังนั้นการเล่นหมากบ้าจะเป็นที่ใช้ความสามารถในการยิงให้แม่นยำ ซึ่งวิธีการยิงนั้นจะอธิบายในลำดับต่อไป การเล่นหมากบ้านิยมเล่นในหมู่บ้านที่มีถิ่นฐานอยู่ตามริมแม่น้ำโขง   เนื่องจากหาหมากบ้าได้ง่ายเพราะในฤดูน้ำหลากหลายบ้าจะไหลลอยตามน้ำโขงมาจำนวนมาก   เมื่อคลื่นลมซัดเข้าฝั่งชาวบ้านก็จะพากันลงไปเลือกเก็บเมล็ดที่สวย ๆ กลมมนไม่มีตำหนินำมาเป็นอุปกรณ์การเล่นอย่างสนุกสนาน   ปัจจุบันไม่มีให้เห็นอีกแล้วเนื่องจากไม้มะค่าโมงเริ่มหายากและไม่ปรากฏเห็นหมากบ้าไหลมาตามน้ำเหมือนในอดีต

การเล่นหมากบ้าหายไปโดยปริยาย อุปกรณ์ในการเล่นหมากบ้า   หมากบ้าที่จะลงทุนเรียกว่า กุ้ม   ถ้าลงทุนคนละ   2 หมาก ก็เรียกว่า   2 กุ้ม หมากบ้าที่ใช้เป็นหมากดีด   อีเคย ถ้าอีเคยใดเมื่อดีดไปแล้วหมุนดีไปถูกกุ้มที่เรียงอยู่ล้มทั้งหมดบ่อย ๆ ถือว่าอีเคยหมากนั้นดี   เรี่ยกว่า   อีตะ            เส้นกุ้ม 1 เส้น   และเส้นยืดดีด   1 เส้น   โดยให้ห่างจากเส้นวางกุ้มประมาณ   4-5 เมตร            การลงกุ้ม (ลงทุน)   มีชื่อเรียกเฉพาะดังนี้            อีเดียด  หมายถึง ลงตาละ    1เ (มล็ด)            อีที  หมายถึง   ลงตาละ   1 หมาก แต่ละค่าเท่ากับ   2 หมาก            การวางหรือตั้งกุ้ม            ขั้นแรก   จะวางเป็นแถวหน้ากระดาน    โดยหันเหลี่ยมเล็กไปหาผู้ดีด (ดังรูป)             ขั้นตอนต่อไป    ถ้ามีผู้ดีดถูกกุ้มล้มไปมากเหลือจำนวนกุ้มน้อย   จะตั้งหรือวางกุ้มด้านหน้ากว้างของหมากบ้าเข้าหาผู้ดีด   เรียกว่า แบ้ ดังรูป            การดีดอีเคยไปใส่กุ้ม   เรี่ยกว่า   แบ่น หมายถึงการดีดหรือยิงหมากบ้าที่เป็นอีเคยให้หมุนไปกระทบหมากบ้าที่เรียงเป็นแถว (กุ้ม)   ให้กระเด็นชนกันจนล้มลงให้มากที่สุด

จำนวนผู้เล่น  เล่นก็ได้   แต่ต้องลงกุ้มให้มาก   อาจมากถึง 3-4 กุ้ม (หมาก) เล่นหลายคน   3-5   คน   ก็นิยมเล่นเพราะมีจำนวนคนมากก็จะลงกุ้มน้อย

วิธีการเล่น   กำหนดกติกาในการเล่น   คัดหาผู้ที่จะเล่นก่อนโดยการจับไม้สั้นไม้ยาวหรือดีดหมากบ้าไปใกล้เส้นที่สุดก็ได้ตามแต่จะตกลงกัน   เมื่อคัดหาผู้เล่นเรียงตามลำดับได้แล้วก็ลงกุ้มตามที่ตกลงกันเช่น   1   กุ้ม   2   กุ้ม   หรือ   3   กุ้มก็ได้   วางกุ้มโดยเรียงด้านเหลี่ยมเล็กหรือด้านข้างของหมากบ้าเข้าหาผู้เล่นเป็นแถวหน้ากระดานช่วงห่างกันประมาณ   4-5   เซนติเมตรตามแนวเส้นที่ขีดไว้   ผู้เล่นคนแรกใช้นิ้วชี้ของมือทั้งสองดีดหมากบ้า   (อีเคย)   ให้หมุนไปชนหมากบ้าที่วางเรียงกัน   โดยยืนอยู่ห่างจากแถวหมากบ้าที่เรียงไว้ประมาณ   4-5   เมตร   ถ้าดีดไปกระทบหมากบ้าล้มกี่หมาก็เอาเป็นสมบัติของตนได้

ส่วนอีเคยที่ยิงไปตกอยู่ที่ใดก็ปล่อยไว้ตรงนั้นก่อนเพื่อยิงกลับอีกในรอบที่   2   (ถ้าดีดไปรอบแรกไม่ถูก็รอยิงรอบ   2   อีกเช่นเดียวกัน)   เมื่อดีดไปครบทุกคนแล้ว   อีเคยของใครตกไปไกลก็ให้ผู้นั้นดีดไปหากุ้มก่อนแล้วคนไกลรองลงมาดีดเป็นผู้ที่   2-3   เรื่อย ๆ   ไป   ส่วนคนที่อีเคยตกใกล้เส้นที่มีอีกุ้มเรียงอยู่ให้ดีดเป็นคนสุดท้ายแต่ก็ให้สิทธิ์ดีดกระแต้   คือดีดไปทางแถวตอนให้ล้มหมดก็ได้   ในขณะดีดดีเคยไปนั้นถ้าอีกเคยยังไปไม่ถึงกุ้มที่เรียงอยู่   แต่กุ้มบังเอิญล้มก่อน   เรียกว่า   ล้มลัด   จะไม่ได้กุ้มนั้นต้องตั้งใหม่และดีดใหม่ได้   ในขณะดีดไปนั้นคู่ต่อสู้มีสมาธิก่อกวนสมาธิผู้ที่กำลังจะดีดได้โดยใช้คำพูดต่างๆ นานา เช่น จุ๊บหีแมว ช้างๆ ระวังเสือ เป็นต้น   ผู้เล่นต้องมีสมาธิไม่ตื่นเต้นกับเสียงก่อกวน ถ้าผู้ดีดทั้งหมดดีดครบแล้วแต่หมากบ้าที่เป็นอีกุ้มเหลือ 2-3 มาก ถือว่าจำนวนหมากที่เหลือเป็น กางกวง กางกวง หมายถึงของส่วนกลาง จะลงกุ้มเพิ่มได้อีกหรือไม่ลงก็ดีดเอาส่วนที่เหลืออีกรอบใหม่

การเล่นหมากบ้า เด็กผู้หญิงก็เล่นได้แต่จะอนุโลมการดีดไม่ให้หมุนเหมือนผู้ เรียกว่า บ้าแหละ หรือ อีซัด คือดีดไปทางนอนในส่วนแบนของหมากบ้า เคลื่อนไปตามลานดินขนกับอีกุ้มที่เรียงไว้ กติกาอย่างอื่นเหมือนกับเด็กผู้ชายเล่น

ประโยชน์ที่ได้จากการเล่นหมากบ้า ความสนุกสนานเพลิดเพลินผ่อนคลายอารมณ์ ความสามัคคีในหมู่คณะ การรู้จักกฎ กติกา รู้แพ้รู้ชน การใช้ประสาทตาประสานสัมพันธ์ประสาทมือ การสืบทอดวัฒนธรรมพื้นบ้าน